بنویس یا بمیر ـ یادداشت ها و مقالاتی از مرتضی رزم آرا - شيعه شناسي راتلج
شيعه شناسي راتلج
نسخه قابل چاپ
نقشي كه انديشه شيعي در دنياي امروز دارد، ماهيتِ روزافزون ميان رشته اي در شيعه شناسي امروز كه راتلج بر آن تاكيد دارد، حضور شيعه شناساني از نقاط مختلف دنيا و با طيف وسيع كه تهيه و تدوين اين مجموعه را وجهه ي همتِ خود ساخته اند، منابع كتاب شناختي و نمايه ي آن، درخشش فوق العاده در ساختار منسجم و نظام يافته اي كه از شيعه شناسي ارائه داده شده، و بالاخره نشان ناشري چون راتلِج عوامل كافي است براي كشاندن هر علاقه مند به مباحث دين مبين اسلام و تشيع براي مطالعه ي شيعه شناسي راتلج؛ چه، گنجي است شايگان به همتِ جمعي از پرمايگان و نخبگان در اختيار همگان. شايد گاه خواننده با آنچه در آن طرح و تحليل شده، مخالفت ورزد، اما سهل است كه از سوداي خواندن آن مأيوس گردد
.
لینک ثابت این یادداشت:
شيعه شناسي راتلج
نسخه قابل چاپ نقشي كه انديشه شيعي در دنياي امروز دارد، ماهيتِ روزافزون ميان رشته اي در شيعه شناسي امروز كه راتلج بر آن تاكيد دارد، حضور شيعه شناساني از نقاط مختلف دنيا و با طيف وسيع كه تهيه و تدوين اين مجموعه را وجهه ي همتِ خود ساخته اند، منابع كتاب شناختي و نمايه ي آن، درخشش فوق العاده در ساختار منسجم و نظام يافته اي كه از شيعه شناسي ارائه داده شده، و بالاخره نشان ناشري چون راتلِج عوامل كافي است براي كشاندن هر علاقه مند به مباحث دين مبين اسلام و تشيع براي مطالعه ي شيعه شناسي راتلج؛ چه، گنجي است شايگان به همتِ جمعي از پرمايگان و نخبگان در اختيار همگان. شايد گاه خواننده با آنچه در آن طرح و تحليل شده، مخالفت ورزد، اما سهل است كه از سوداي خواندن آن مأيوس گردد
.
در سال 1381 به مناسبتِ پانزدهمين نمايشگاه بين المللي كتابِ تهران در سراي اهل قلم راجع به تفاوت هاي روش علمي مسلمانان با غيرمسلمانان در حوزه ي دين و قرآن سخنراني كردم كه پاره اي از آن در شماره ي 115 گلستان قرآن چاپ شد. در شماره ي 117 گلستان قرآن نيز كه به بررسی و نقد کتابِ ساختار معنای دینی در قرآن از نظر ادبی به قلم پانزده صاحب نظر قرآن و ادبیات به ویراستاری بولاتا به زبان انگلیسی كه چكيده ي بهترين انديشه هاي قرآني از نظر ادبي به قلم جمعي از نخبگان و پرمايگان است پرداختيم، در شماره ي 21 خردنامه (1386) همچنين در مقاله ي"اسلام در شبه قاره" كه در آينه ي پژوهش(شماره ي 93) چاپ شد و در واقع مقايسه ي هندشناسي دايره المعارف بزرگ اسلامي با هندشناسي دايره المعارف دين ER(Encyclopedia of Religions) بود( در اين باره، نك: www.kateban.com) نشان داديم كه سمت و سو و جهت گيري پژوهش هاي غربي ها چگونه است.
آن نشست كه عمدتاً به بررسي كتابهاي علوم قرآني اختصاص يافته بود بر اين نكته تاكيد داشت كه آنچه در غرب با ترجمهای تحتاللفظی، مطالعات اسلامی (Studies Islamic) نامیده میشود، با آنچه ما در مورد این لفظ در جهان اسلام میبینیم تفاوت دارد يعني مطالعات اسلامی در غرب به طور چشمگيري از دو ویژگی انسجام و روشمندی سود میبرد و لذا به دنبال نظریه است. در نتيجه، آنها به طور مستمر نظریهپردازی میکنند و این موضوع سبب شده است کتابهای آنها متناسب با نیاز روز و با مطالعات مخاطبشناسی عرضه شود. اين مطلب درباره ي شيعه شناسي نيز صدق مي كند و مجموعه ي چهار جلدي راتلج گواه گفته ي ما است.
تا آنجا كه به تفاوت علوم قرآني در جهان اسلام و علوم قرآني در غرب ارتباط مي يابد هرگز معلوم نشد كه چه ضرورتي داشت محققان مسلمان بعضي اصطلاحات قرآني را كه فقط در علوم قرآني غرب معني و مفهوم داشت آنها را وارد متون قرآني جهان اسلام نمايند. "تاريخ قرآن" نمونه اي از اين اصطلاح وارداتي است. شايد دليلش اين بوده كه محققان مسلمان به اهميتِ نوشتن تاريخ علوم قرآني پي نبرده اند و حتّا آنگاه كه از بختِ بلندِ ما مردان ميداني بودند و اهل فضلي يافت شدند كه به نوشتن تاريخ علوم قرآني پي بردند اما از بختِ بدِ ما در بررسي تاريخي خود، روشي اختيار نكردند كه روبينز در بررسي تاريخي به كار بست. شايد به همين دليل، حوزه هاي جديد پژوهشي متأثر از رهيافتِ ما در نوشتن تاريخ علوم قرآني به وجود نيامد و پژوهش هاي ميان رشته اي بسيار دير آن هم پس از آن كه در علوم قرآني غرب قد علم كرد در علوم قرآني جهان اسلام هم مجالي يافت. بهره نبردن از دستاوردهاي زبان شناسي جديد نيز مزيد بر علت شد كه زبان نوشته هاي علوم قرآني چندان گيرا و رسا نباشد يا دستِ كم به ساختِ زبان فارسي اعتنا نشد. لفظ "علوم قرآن" به جاي "علوم قرآني" نمونه اي از آن است. كشش و كوشش كم نبود اما درخشش زياد نبوده. به نظر مي رسد كه به ارزيابي كارنامه ي خود و عملكردِ ما در قبال آنچه "علوم قرآني در غرب" گفته مي شود چندان توجه نشده است. به همين دليل، كام يابي ها و ناكامي هاي محققان مسلمان در پژوهش هاي قرآني چندان روشن نيست و احتمالا تحولات علوم قرآني در غرب سير علوم قرآني در جهان اسلام را ترسيم خواهد كرد.
آنچه كه شيعه شناسي راتلج را با شيعه شناسي ما در جهان اسلام متمايز مي كند ماهيتِ روز افزون ميان رشته اي در شيعه شناسي است امري كه در ايران چندان به آن توجه نمي شود. زماني در سازمان مطالعه و تدوين كتاب هاي درسي دانشگاهي علوم انساني(سمت) عنايت خاصي به موضوع ميان رشته اي شده بود و حتا در اساسنامه ي مجله ي تخصصي آن "سخن سمت" كه فصلنامه اي ارزشمند و تاثيرگذار شده بود و سرمشق شماري از مجله ها – مجله ي تاثيرگذاري كه هنوز جايگاه شايسته ي آن به درستي شناخته نشده - اين مطلب را گنجانده بودند اما ظاهراً بعدها بيشتر به پژوهش و تحقيق در شاخه‌هاي علوم انساني با سه رويكرد بنيادي، توسعه‌اي و كاربردي علاقه نشان دادند.
به هر حال حتا در دانشنامه ي بسيار ارزشمندي چون دايرة المعارف تشيع (نشر شهيد محبي، تهران، 1381)، ذيل مدخل "تشيع"(ج. 4) كه مشتمل بر 16 بخش (تشيع، فِرَق، عقايد و كلام، فقه و اجتهاد، حديث، علم رجال، تفسير، فلسفه، عرفان، ادب، علوم، انديشه هاي سياسي، جنبش ها و دولت ها، تاريخ نگاري، احزاب، شيعه در جهان امروز) است ماهيت ميان رشته اي شيعه شناسي چندان پررنگ نيست و حتا لفظ "ميان رشته اي" نه در معرفي و نه در تقسيم بندي به چشم نمي خورد؛ بخش "شيعه در جهان امروز" آن نيز كه به قلم يكي از برجسته ترين و فاضل ترين دانشمندان به گواهي آثارش(نك: "مطالعات اسلامي در غرب انگليسي زبان"، سخن سمت، ش 10) نوشته شده، بيشتر ناظر بر جمعيت و جغرافياي شيعه است نه چيز ديگر. اما مجموعه ي چهار جلدي راتلج چيز ديگر است. اين مجموعه بيشتر در راستاي شيعه شناسي دايرة المعارف دين ER است.
انتشارات راتلج يكي از چند انتشارات معتبر ي است كه مانند كرزن و بريل در چاپ و نشر آثاري پيرامون اسلام و ايران خوش درخشيده و كارنامه اي پربار و پربرگ دارد. راتلج از میان انبوهِ سري دين شناسي يا علوم دينيِ(Religious Studies) خود هشت زیرمجموعه را به دين مبين اسلام يعني الهيات و معارف اسلامی يا به تعبيرشان "اسلام شناسي يا مطالعات اسلامي" اختصاص داده است که عبارتند از:
1. مجموعه الهيات و معارف اسلامی
2. اُفق های تازه در الهيات و معارف اسلامی
3. مفاهیم انتقادي در الهيات و معارف اسلامی
4. تاریخ و جامعه در جهان اسلام
5. از سري عرفان و تصوف
6. اسلام سیاسی در آينه ي راتلج
7. پیشنهادهای راتلج در ارتباط با خاورمیانه شناسي و اسلام شناسي
8. خاورمیانه جدید و جغرافياي جهان اسلام.
مجموعه مفاهیم انتقادي در الهيات و معارف اسلامی شامل منتخبی از مهمترین نوشته ها و مقالات در باب مفاهیم كليدي يا اساسی مربوط به اسلام است که تاکنون 8 سري از آن و هر يك با جهت گيري خاصي تهيه و تدوين شده در دسترس است. مثلاً مجموعه ي جهان اسلام به ويراستاري يكي از نامدارترين اسلام شناسان كه در بررسي هاي تاريخي در علوم قرآني يد طولايي دارد يعني آندرو ریپین مي باشد. اين مجموعه كه به قلمرو جهان اسلام مي پردازد در واقع اطلاعات ارزشمندي درباره ي حضور انديشه ي اسلامي خصوصاً در آسيا مثلاً در كشورهاي عضو اكو و شبه قاره ي هند به دست مي دهد. جغرافي دانان مسلمان، جهاني سازي، اسلام سياسي، انديشه ي قرآني، انديشه ي كلامي، انديشه ي عرفاني و صوفيانه و بالاخره شيعه شناسي عناوين سري كتابهاي راتلج راجع به اسلام اند. چيزي كه در اين مجموعه ها بيشتر توجه آدم را به خود جلب مي كند حضور پر رنگِ اسلام شناس هايي است كه بيشتر روي قرآن و انديشه ي قرآني كار كرده اند. مثلاً آندرو ريپين كه شرحش گذشت يا كالين ترنر كه هم ويراستار مجموعه ي قرآن راتلج است هم يكي از دو ويراستار مجموعه ي شيعه شناسي راتلج. در سايت دانشنامه ي جهان اسلام نيز خبرها و مطالب ارزشمندي آورده مي شود كه خصوصاً در ارتباط با جهان اسلام در خور اعتنا مي باشد. نوشته ي حسين خندق آبادي كه كاملاً در پيوند با مطالب ماست، نمونه اي از آن است. افزون بر اينها نبايد از اهميتِ مجموعه ي اسلام در غرب كه آن نيز در چهار جلد و به زبان انگليسي خواهد بود، غافل شد. در اين مجموعه، راتلج بر آن است كه در جلد اول به تاريخ اسلام و مسلمانان در مغرب زمين، در جلد دوم به مسايل حقوقي، اقتصادي و اجتماعي، و در جلد سوم به فرهنگ و تعليم و تربيت، و در جلد چهارم به سياست و جامعه بپردازد. در اينجا به حضور مسلمانان در حيات سياسي، و مسايلي در ارتباط با اسلام هراسي، خصوصاً اسلام گرايان و گروه هاي سلفي كه موجبات نگراني را براي بعضي از كشورها مانند تاجيكستان – كشوري كه سال 2009 را سال امام ابوحنيفه نام گذاري كرده است- فراهم آورده، طرح و تحليل مي گردد. ويراستاران اين مجموعه ي عظيم ديويد وسترلاند[1] و اينگوار اسوانبرگ[2] خواهند بود. با توجه به اين كه در دانشگاه هاي ايران درس اسلام شناسي در غرب وجود دارد، اين مجموعه مي تواند چه به لحاظِ جامعيتِ مطالب و چه از نظر جامعيتِ منابع از مهم ترين و تازه ترين منابع آن درس به شمار آيد. در اينجا بهتر است به مجموعه ي شيعه شناسي راتلج بپردازيم كه موضوع اصلي بحث ما است.
این مجموعه در حجمی 1704 صفحه اي مشتمل بر 75 مقاله است همراه با مقدمه ای در معرفی مجلدات چهارگانه کتاب و نمایه تاریخی مقالات. در معرفي اي كه از اين كتاب در سايت راتلج به زبان انگليسي آمده، عنوان مي شود كه اين چهار جلد مباحث كليدي در شيعه شناسي را در بر مي گيرد و موادي را در اختيار مي گذارد كه تا پيش از اين بطور جسته و گريخته وجود داشت و دسترسي به آن آنقدرها هم آسان نبود اما اينك همه در يك جا گرد آمده و گنجي شده شايگان. نخستین مقاله ي کتاب که به عنوان درآمد در جلد اول آمده است به قلم ویلفرد مادلونگ اسلام شناس سرشناس كه ويراستار نسخه ي انگليسي دايرة المعارف بزرگ اسلامي و اسماعيليه شناس نامداري كه كل مقاله هاي تشيع در دايرة المعارف دين ER به قلم او و سيد حسين نصر مي باشد، است كه در واقع برگرفته از مقدمه کتابش جانشینی پيامبر (ص) است. در حالي كه بخش اعظم اين مجموعه، نوشته هايي اند كه در پنجاه سال اخير نوشته شده اند اما از پژوهش هاي متقدم نيز غافل نبوده اند و اين طور نيست كه فقط به آثار متأخرين عنايت شده باشد. كوشش شده تا افقي پيش روي محققان در راستاي تحول اين حوزه گشوده شود.
جلد اول به خاستگاه تشيع و سير آن مي پردازد. در اين بررسي به تاريخ سياسي – اجتماعي جنبش ها، محافل و مناطقي توجه شده كه هويتِ خود را در تشيع مي جستند. كانون توجه در اينجا بيشتر شيعه ي دوازده اماميه بوده اما شاخه ها و فرقه هاي ديگر ناديده گرفته نشده اند. نوشته هاي اين جلد موضوعاتي چون دوران خلافت اميرالمومنين(ع)، نقش امام حسین و اهمیت واقعه کربلا، جايگاه امام جعفر صادق، امام زمان، شیعه در زمان امويان و عباسيان، مغولان و صفویه، شیعیان زیدی، اسماعیلیان، شیخیه و بهائیه، مفهوم اثنی عشریه، حکومت فاطمیان، حوزه نجف اشرف، مهاجرت علمای جبل العامل به ایران، نزاع اخباریان و اصولیان، شیعیان ایران، عربستان و جنوبِ آسیا مي باشند كه به قلم ویلفرد مادلونگ، مونتگمری وات، هاینس هالم، فرهاد دفتری، اتان کلبرگ، سعید امیرارجمند، آلبرت حورانی، آندرو نیومن، حامد الگار و دیوید پینولت نوشته شده اند. در فرصتي ديگر به شيعه شناسي تك تكِ اينها خواهيم پرداخت و حضور اينها را در آثار مرجع غرب نشان خواهيم داد.
جلد دوم شامل مقالاتي است كه پديدآورندگان در جست و جو و كنكاش كلام شيعي و آرمان فلسفي تشيّع اند. در اينجا بيشتر سعي شده به آن جنبه هايي از تشيع رسمي[3] و طقسي[4] پرداخته شود كه از اكثريت سنّي متمايز مي گردد. در اين جلد 16 مقاله به چشم مي خورد كه حول کلام و فلسفه در تشيع مي چرخند و مباحثي چون خداشناسی، امام شناسی، مسأله تحریف در قرآن، تفاسیر شیعی، مخالفت با عرفان و تصوف، آراي اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی و کلام معتزلی شیعه، میرداماد و تأسیس مکتب اصفهان، تعالیم ملاصدرا، حزب الله لبنان و شهادت به قلم شيعه شناساني چون هانری کربن، علامه طباطبایی، نصر، عبدالعزیز ساشدینا، مارتین مکدرموت، ویلفرد مادلونگ، زابینه اشمیتکه، حمید دباشی(Hamid Dabashi) متخصص جامعه شناسي فرهنگ و اسلام كه استاد ايران شناسي و ادبيات تطبيقي است و آثارش تا آنجا كه من مي دانم به روسي، لهستاني، دانماركي، آلماني، ژاپني، اسپانيايي، فرانسوي، عبري، عربي، ايتاليايي، كره اي، فارسي، پرتغالي، تركي و حتا اردو ترجمه شده اند و Authority in Islam (مرجعيت در اسلام) يكي از آثار مشهور اوست، طرح و شرح شده اند. گفتني است وي در اظهار نظرش درباره ي دهمين دوره ي انتخابات رياست جمهوري در ايران در سايتش http://www.hamiddabashi.com/ به زبان انگليسي نوشته است: "... صرف نظر از اين كه كي برنده شده، برنده واقعي ملت ايران است و يك عكس از آن انگشتي بگيريد كه نشان از مُهر براي مِهر انتخابات دارد و اين را براي آيندگان حفظ كنيد...". اين نشان از آن دارد كه پديدآورندگان چگونه و تا چه درجه، مسايل جهان تشيع را دنبال مي كنند.
جلد سوم به فقه شيعه اختصاص يافته و با توجه خاص به سير اجتهاد (independent reasoning ) مي پردازد كه زير بناي پويايي ذاتي فقه شيعه را تشكيل مي دهد و خط سير آن را مي توان تا روزگار ما دنبال كرد. در اين جلد 19 مقاله پيرامون فقه، آيين و مناسک شيعي به چشم مي خورد. نظریه شیعه دوازده امامی در باب مرجعیت سیاسی و فقهی، گسترش نظریه شیعه امامی در باب جهاد، نظریه اجتهاد در فقه شیعه، جواز متعه، خمس و زکات، تقیه، تقلید، خاستگاه احادیث شیعی، نظر شیعه در باب پیامبران، نظر علما در باب نحوه عزاداری ایام محرم، خرق عادت، و نیایش مباحث عمده ي اين جلد را تشكيل مي دهند كه به قلم اتان کلبرگ، اری روبین، ویلفرد مادلونگ، ورنر ایند، نورمن کالدر، ران باکلی، رابرت گلیو كه در سايت كاتبان محسن موسوي قهدريجاني سايتش را آورده و در آن اطلاعات ارزشمندي راجع به طرح هاي پژوهشي و كارگاه هاي آموزشي اين شيعه شناس به چشم مي خورد، لن کلارک و کالین ترنر نوشته شده اند.
جلد چهارم پيرامون سير نظريه هاي حكومت به تعبير راتلج "در فضاي عالمانه ي شيعي"[5] دور مي زند و اسلام سياسي در تشيع يا انديشه ي سياسي در شيعه را از دوران پرآشوبِ آغازينش تا پيش از تجدّد و تجلي عصر حاضر دنبال مي كند. مقاله هاي اين جلد كه كمي بيشتر از بقيه جلدها است به طرح و شرح نظریه های سياسي در باب حكومت تا روزگار ما مي پردازند. تأسیس حکومت اسلامی، فدائیان اسماعیلی، فقه شیعه در جمهوری اسلامی ایران، بنیادگرایی، نهاد مرجعیت در تشیع، ولایت فقیه، سیاست و حکومت در نظر شخصيت هاي ديني و غير ديني در روزگار ما كه در انديشه ي سياسي شيعي تاثيرگذار بوده اند از مباحث اين مجلد اند كه به قلم آن لمپتون، امام خمینی، نورمن کالدر، فرهاد کاظمی، شاهروق اخوی، ونسا مارتین، سعید امیرارجمند، شهلا حائری، طالب عزیز، اوان زیگل، مرتضی مطهری، چارلز کورزمن، محمود صدری و مونا حرب نوشته شده اند. گفتني است زبان عمده ي اين نوشته ها انگليسي مي باشد.
[1] . D. Westerlund
[2] . I. Svanberg
[3] Shi’ite orthodoxy.
[4] Shi’ite orthopraxy
Orthopraxy مشتق از كلمه ي يوناني (ὀρθοπραξις) به معناي "عمل درست و پسنديده"، و آييني است كه بر كردار تاكيد دارد يعني فعل پسنديده اي كه هم ناظر بر اخلاق هم ناظر بر انجام عمل ثابت چون نماز باشد.
[5] . Shi'ite scholarly milieu
به اين ترتيب با مهارتي ستودني و ساختاري منسجم كل اين مجموعه استادانه ذيل چهار عنوان
1) خاستگاه شيعه و سير آن،
2) عقايد و اعمال،
3) فقه،
4) دولت و حكومت
طرح و شرح شده است.
گفتني است اطلاعات كتاب شناختي آن در كتابخانه ي كنگره ي آمريكا به اين شرح است[1]:
LC Control No.:
|
2007036671
|
LCCN Permalink:
| |
Type of Material:
|
Book (Print, Microform, Electronic, etc.)
|
Main Title:
|
Shi’ism / edited by Paul Luft and Colin Turner.
|
Published/Created:
| |
Projected Publication Date:
|
0711
|
Related Names:
| |
Description:
|
p. cm.
|
ISBN:
|
9780415391870 (set)
|
9780415391863 (volume 1)
| |
9780415391887 (volume 2)
| |
9780415391924 (volume 3)
| |
9780415391931 (volume 4)
| |
Notes:
|
Includes bibliographical references and index.
|
Subjects:
| |
LC Classification:
|
BP192 .S565 2008
|
Dewey Class No.:
|
297.8/2 22
|
[1] . جا دارد از دوست و همكار فاضلم در كتابخانه ي ملي ايران جناب آقاي علي رضا اكبري تشكر كنم كه در پيدا كردن منابع بويژه وقتي كه در آمازون هم نشود پيدا كرد، كيمياگري مي كند و تصوير اين كتاب را يافت و در اختيارم گذاشت.
ارسال شده توسط مرتضی رزم آرا در تاريخ دوشنبه 31 خرداد 1389 ساعت 1:02 بعدازظهر (نظر بدهید)
لینک ثابت این یادداشت:
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر