ترتیب نزول آیات قرآن بر اساس مدل مهدی بازرگان
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
در ترتیب نزول آیات قرآن بر اساس مدل ریاضی مهدی بازرگان , مولف پس از بررسی منابع قدیم و نظریه‌های موجود , آیات قرآن را بر اساس موضوع دسته بندی کرده, سپس با مدلی "ریاضی" زمان نزول هر دسته را در طول ۲۳ سال بعثت پیامبر به دست آورده‌است. در انتها با مقابله نتایج بدست آمده با ترتیب نزول‌های موجود و شواهد تاریخی اسلام صحت نتایج مدل را بررسی کرده‌است. منابع موجود قدیم در مورد ترتیب نزول مانند:ابراهیم بن عمر بقاعی , محمدبن نعمان , عبدالله بن عباس و امام جعفرصادق و تحقیقات مستشرقین معاصر مانند:بلاشر, بل, شول, نولدکه,گریمی با هم اختلافاتی دارند ولی بعضا سورهها را به صورت یک پارچه شماره گذاری کرده‌اند.از طرفی بررسی شواهد تاریخی وشأن نزول آیات نشان می‌دهد که بسیاری از سورهها مثل سوره بقره به صورت قطعات جداگانه و در سال‌های مختلف نازل شده‌اند
منابع
- ۱-مهدی بازرگان. سیر تحول قرآن. محمد مهدی جعفری. تهران: انتشارات قلم، ۱۳۵۶، ۴-۸۷-۵۷۳۵-۹۶۴، ۲۴.
سير تحول قرآن (1) سير تحول لفضي قرآن جداول توزيع و منحني‌هاي مشخصه سورهها جداول و مدارك استنادي مجموعه آثار (12)
مهندس مهدي بازرگان بنياد فرهنگي مهندس مهدي بازرگان 
|
|
سرشناسه : بازرگان، مهدي، 1286- 1373 .
عنوان و پديدآور : سير تحول قرآن / مهدي بازرگان؛ [تهيه و گردآوري] بنياد فرهنگي
مهندس مهدي بازرگان
وضعيت ويراست : ويراست 2
مشخصات نشر : تهران: شركت سهامي انتشار، 1386 .
مشخصات ظاهري : جلد اول. جدول، نمودار، 617 ص.
فروست : مجموعه آثار مهندس مهدي بازرگان؛ 12 .
ISBN 978-964-325-192-4 (شابك: (جلد 12
ISBN 978-964-325-042-3 (دوره) يادداشت : فيپا
يادداشت : خلاصه بخش اول جلد اول به زبان فرانسه است.
يادداشت : ص. ع. لاتيني شده : SEYR- e TAHAWWOL- e QORÄN
EVALUTION DU CORAN
يادداشت : نمايه.
موضوع : قرآن- تحقيق
شناسنامه افزوده : بنياد فرهنگي مهندس مهدي بازرگان
رده‌بندي كنگره : 1385 9 س 2ب/3/65 BP
رده‌بندي ديويي : 15 / 297
شماره كتابخانه ملي : 29690 85 م
مجموعه آثار (12)
مهندس مهدي بازرگان
سير تحول قرآن (1)
ناشر : شركت سهامي انتشار
با همكاري بنياد فرهنگي مهندس مهدي بازرگان
حروفچيني و صفحه‌آرايي : خديجه اميدوند
چاپ اول - 1385
چاپخانه نگاران‌شهر- 2200 نسخه
7500 تومان
فروشگاه دفتر مركزي: خيابان جمهوري اسلامي، جنب خيابان ملت، شماره 2. كدپستي: 1143965118
تلفن فروشگاه مركزي: 33114044 دفتر مركزي: 33904592 دورنگار: 33948862
فروشگاه شماره 1: ميدان انقلاب، بازارچه كتاب، تلفن: 66413684 دورنگار: 66967104
www.entesharco.com Email: info@entesharco.com
|
|
مراسم جشن عيد‌فطر انجمن اسلامي دانشجويان دانشگاه تهران، در گلشهر كرج- سال 1337
(مرحوم آيت‌الله طالقاني، مرحوم مهندس بازرگان، شهيد استاد مطهري)
فهرست مطالب
پيش‌گفتار 9
مقدمه ناشر (جلد اول سير تحول قرآن، چاپ پنجم ، سال 1377) 21
سير تحول قرآن
مقدمه
آغاز مطلب 27
تحول قرآن 28
تنوع قرآن 29
تاریخ قرآن 32
تقسيمات این کتاب 32
دو جلد بودن کتاب 33
بخش اول
سیر تحول لفظی قرآن
1- ترتیب تاریخی یا فهرست زمانی سورهها 35
2- چه چیز را مبنا بگیریم؟ 37
3- مقایسه سه سوره متعلق به سه دوران مختلف 40
4- منحنی نمایش تغییرات سالیانه ، طول متوسط آیات برحسب سنوات رسالت 41
جدول 1- اسماء سال‌هاي مكيّه و مدنيه و ترتيب نزول سورهها 43
جدول 2- تعدادکلمات ، تعداد آیات و طول متوسط آیات نازله درهرسال 45
شکل 1- طول متوسط آيات در هر سال 46
5- ناهماهنگی‌ها 47
6- جدول ترتیبی سورهها برحسب طول متوسط آیات 49
جدول 3- ردیف بندی سوره‌های قرآن برحسب طول متوسط آیات 49
جدول 4- دوران‌های متمایز و متوالی وحی ، بر طبق تشخیص و طرح بلاشر 51
7- طرز توزیع آیات در داخل سورهها 52
جدول 5- توزیع آیات برحسب تعداد کلمات در سوره هُمَزَه 52
جدول 6- توزیع آیات برحسب تعداد كلمات در سوره طه 53
جدول 7- توزیع آیات برحسب تعداد كلمات در سوره مائده 54
8- منحنی مشخصه هر سوره 56
شکل 2- محورهای مختصات نمایش توزیع آیات 56
شکل 3- منحنی های مشخصه سوره‌های هُمَزَه ، طه و مائده 57
9- منحنی مشخصه معادل 58
جدول 8- توزیع آیات بر حسب تعداد كلمات در سوره انبیاء 58
شکل 4- منحنی مشخصه معادل سوره انبياء 59
10- آیا این کیفیت اختصاص به قرآن دارد؟ 59
شکل 5- منحنی مشخصه مقدمه شاهنامه ابومنصوری (347 هجري) 60
شکل 6- منحنی مشخصه کتاب «کلمه‌ها» از ژان پل سارتر 60
شکل 7- نمونه نثر رمان نویسی اخیر در زبان فارسی 61
11- درجه اعتبار قاعده تطویل آیات 62
12- شاخص‌های چهارگانه سورهها و طول متوسط تصحیح شده یا طول مبنا 65
شکل 8- نمايش شاخص‌هاي چهارگانه سورهها 65
جدول 9- شاخص‌های مطلق و نسبی برای سه سوره نمونه هُمَزَه، طه و مائده 67
جدول 10- شاخص‌های مطلق و نسبی و طول مبنای هشت سوره از قرآن 70
شکل 9- منحنی‌های مشخصه چهارسوره ليل ، صافات ، ق و يوسف 70
13- پاشش آیات 71
14- سوره‌های مختلط 73
شکل 10، الف- جدول توزيع و منحنی مشخصه سوره مزمل(73)، با احتساب آيه آخر 74
شکل 10، ب - جدول توزيع و منحنی مشخصه سوره مزمل(73)، بدون آيه آخر 75
15- سوره‌های مرکب 76
سوره توبه (9) ، در حالت يكپارچه 77
شکل 11- جدول توزيع و منحنی مشخصه سوره توبه(9)، در حالت یکپارچه 78
سوره توبه (9) ، گروه الف) اعلامیه به مشرکین مکه (آيات 1 تا 37) 79
سوره توبه (9) ، گروه ب) در باره منافقین (آيات 38 تا 71) 79
سوره توبه (9) ، گروه ج) مختلط، درباره مؤمنین و منافقین وکفار(آيات 72 تا130) 79
شکل 12- جدول توزيع و منحنی مشخصه سوره توبه(9)، گروه الف (آيات 1 تا 37) 80
شکل 13- جدول توزيع و منحنی مشخصه سوره توبه(9)، گروه ب (آيات 38 تا 71) 81
شکل 14- جدول توزيع و منحنی مشخصه سوره توبه(9)، گروه ج (آيات 72 تا 130) 82
سوره قلم (68) ، در حالت يكپارچه 83
شکل 15- جدول توزيع و منحنی مشخصه سوره قلم(68)، در حالت يكپارچه 83
سوره قلم (68) ، گروه الف) اعتراض و اعراض به‌مشرکین(آيات 1 تا 16) 84
شکل 16- جدول توزيع و منحنی مشخصه سوره قلم(68)، گروه الف (آيات 1 تا 16) 84
سوره قلم (68) ، گروه ب) تنبیه و تنذیر توحیدی (آيات 17 تا 52) 85
شکل 17- جدول توزيع و منحنی مشخصه سوره قلم(68)، گروه ب (آيات 17 تا 52) 85
16- تقطیع سورهها 85
سوره نمل (27) ، در حالت يكپارچه 86
شکل 18- جدول توزيع و منحنی مشخصه سوره نمل(27)، در حالت يكپارچه 86
17- سوره‌های با ترجیع‌بند 88
شکل 19- جدول توزيع و منحنی مشخصه سوره مرسلات(77) ، با تكرار آیات ترجیع‌بند 89
شکل 20- جدول توزيع و منحنی مشخصه سوره مرسلات(77)، بدون تكرار آیات ترجیع‌بند 90
18- شاخص‌هاي آماریِ سوره‌های قرآن (خلاصه تجزیه و ترسیم سورهها) 92
جدول 11- شاخص‌هاي آماری و گروه‌بندی سوره‌های قرآن 93
19- ترتیب زمانی نزول سورهها و ردیف بندیِ گروهیِ آیات 114
جدول 12- ردیف بندی‌گروه‌های آیات و شماره نزول سورهها 116
20- مقایسه با فهرست‌ها و شماره‌گذای‌های دیگر 127
جدول 13- فهرست پیشنهادی نزول سوره‌های قرآن 129
21- طریقه ترسیمی برای تعیین سال نزول سورهها 145
شکل 21- محورهاي مختصات نمايش نقاط معرفِ نزول‌گروه آياتِ همزمانِ سورهها 147
جدول 14- ترتیب نزول‌گروه آیات سورهها و جمع‌آیات وکلمات نازله تا آن زمان 148
22- گذرگاه‌های اجباري يا احتمالی تنزیل 160
23- منحنی تنزیل (برحسب کلمات) 162
شکل 22- منحنی تنزیل برحسب کلمات 163
شکل 23- امتداد متوسط مستقیم گذرگاه‌های تنزیل بعد از هجرت 166
24- تعیین سال‌های نزول 168
25- منحنی تنزیل برحسب آیات 169
شکل 24- منحنی تنزیل برحسب آیات 170
26- منحنی تغییرات طول متوسط آیات (طول مبنا) 170
شکل 25- منحنی تغییرات طول مبنا 171
27- کشف السنوات یا جداول سال نزول آیات 173
جدول 15- تعیین سال نزول آیات (استخراج از جداول 12 و 14) 174
مجموعه ضميمه
(جلد دوم سير تحول قرآن)
فهرست جداول توزيع و منحني‌هاي مشخصه سوره‌هاي قرآن 193
فهرست جداول و مدارك استنادي 194
مقدمه مؤلف (جلد دوم سير تحول قرآن ، چاپ اول ، 15/10/1359) 195
آغاز مطالب، جداول توزيع آيات و منحني مشخصه سوره‌هاي قرآن با توضيحات تفصيلي 199
جداول و مدارك استنادي
جدول 101- تبديل دو نوع شماره‌گذاري قرآن‌ها 551
جدول102- صورت ترتيبي سوره‌هاي قرآن (پيشنهادي در كتاب سير تحول قرآن) 553
جدول 103- صورت ترتيبي و سال‌هاي نزول سوره‌هاي قرآن ، قرآن اعتمادالسلطنه 555
جدول 104- ترتيب نزول سوره‌هاي قرآن ، به قول ابراهيم‌بن عمر بقاعي 557
جدول 105- ترتيب نزول سوره‌هاي قرآن ، به قول محمدبن نعمان بشير 559
جدول 106- ترتيب سورهها در مصحف عبدالله بن عباس 561
جدول 107- ترتيب سورهها در مصحف حضرت امام صادق (ع) 563
جدول 108- جمع و مقايسه بين جداول 104 تا 107 565
مقايسه چهار صورت (بقاعي، بشير، ابن‌عباس ، حضرت صادق) 567
جدول 109- رديف‌بندي اتخاذي بلاشر 571
فهرست الفبايي سوره‌هاي قرآن 573
فهرست ترتيبي سوره‌هاي قرآن 575
نمايه
نمايه فارسي 573
نمايه عربي 594
نمايه انگليسي و فرانسه 595
خلاصه بخش اول سير تحول قرآن به زبان فرانسه
آغاز مطلب 616
به نام خدا
پيش‌گفتار
«سير تحول قرآن» ، چرا و چگونه تحقيق و تأليف شد.
در سوم بهمن سال 1341 ، نهضت آزادي ايران تحت عنوان «ايران در آستانه يك انقلاب بزرگ و برگرداندن تاريخ ايران» اعلاميه‌اي صادر كرد و از توطئه «انقلاب سفيد شاه» پرده برداشت و ملت ايران را از آنچه بيگانگان به‌دست شاه و رژيم فاسدش تحت عنوان «انقلاب سفيد» براي ايران تدارك ديده بودند، آگاه ساخت. اين اعلاميه استقبال وسيع مردم را به‌دنبال داشت و بيش از پيش اعتمادگروه‌ها و طبقات مختلف را در جهت مبارزات ضداستبدادي و ضداستعماري جلب نمود. متقابلاً رژيم، با دست‌آويز قرار دادن اين اعلاميه ، ابتدا در چهارم بهمن 1341 آيت‌الله طالقاني و سپس مهندس بازرگان و دكتر سحابي استادان دانشگاه و بنيانگذاران نهضت آزادي ايران، و پس از آن به تدريج ساير سران و فعالين اين جمعيت را بازداشت و روانه زندان كرد.
در 30/7/1342 ، دادستان نظامي در طي ادعانامه مبسوطي، به اتهام «اقدام بر ضد امنيت كشور» و «مخالفت با اساس حكومت رژيم سلطنت مشروطه» ، درخواست محكوميت سران و فعالان نهضت را نمود. دادگاه ويژه بدوي نظامي پس از 31 جلسه، در 16/10/1342 رأي به‌محكوميتِ بنيانگذاران و ساير فعالان داد. مهندس بازرگان و آيت‌الله طالقاني هريك به‌ده سال ؛ دكتر يد‌الله سحابي، دكتر عباس شيباني و احمد علي‌بابايي، هر يك به 6 سال و بقيه به 4 سال زندان محكوم شدند.
اما زندگي در زندان ، چگونه مي‌گذشت؟
زنده‌ياد مهندس بازرگان در يادداشت‌هاي روزانه مورخ پنجشنبه 16/8/1342 مي‌نويسند :
اوايل صبح طبق معمول گذشت ، به خودمان تا دادگاه يكشنبه ، سه روز خيال راحت و ملاقات خانوادگي جمعه را وعده مي‌داديم ولي كمي از ساعت 9 گذشته بود كه آقاي ساقي [رئيس زندان قزل‌قلعه] وارد اطاق شده و با ناراحتي و صداي ملايم گفت : شما بايد منتقل شويد ... به زندان قصر...
پس از پنج ماه و دو روز كم، اقامت در قزل‌قلعه، به‌زندان قصر و به‌همان بندي كه چهار ماه و 23 روز قبل به‌اتفاق رفقاي جبهه [ملي] اقامت داشتيم برگشتيم. عمارت و ساختمان مثل سابق است ولي زنداني‌ها و مأمورين و وضع عمومي عوض شده است. از وجود اشخاص ناجور و دستجات قاچاقچي و هروئيني و قاتلين و همچنين از تنگي و فشارِ كم‌جائي فوق‌العاده در زحمت هستيم...
ما پانزده نفر در دو اطاق 3×2 هستيم و چهارده نفر پانزده خردادي را در يكي از سه اطاق بزرگ 5×3 جا داده‌اند و فوق‌العاده در فشار هستيم. ملاقات هم ، باز از پشت ميله است.
اين دو دسته با هم انس و همكاري و برنامه‌اي دارند: 7 صبح صبحانه، 8 سرود اي ايران، 25/8 تا 30/9 قرائت و تفسير قرآن، 10 تنفس، 35/10 تا 12 سكوت براي مطالعه، بعد از نماز و ناهار ، 14 تا 16 سكوت براي استراحت. پس از آن مطالعه يا سخنراني، مغرب نمازجماعت، قبل‌از شام جلسه اداري امور زندان و...
تفسير قرآن با آيت‌الله طالقاني است و حاصل مكتوب آن تفسير جزو سي‌ام قرآن است كه در دو قسمت چاپ و منتشر مي‌شود. آقاي محجوب مديرعامل شركت انتشار در ملاقات 30/9/1342 به آقاي مهندس بازرگان مي‌گويد:
جلد اول تفسير قران آقاي طالقاني تمام شده است و طالب، زياد دارد (1).
حاصل سخنراني‌ها و مطالعات مهندس بازرگان نيز رساله‌ها وكتاب‌هايي است كه يكي پس از ديگري تدوين شده و آماده چاپ مي‌شود اما به‌گفته آقاي محجوب:
براي چاپ رساله «مسئله وحي» و ساير كتاب‌ها ، چاپخانه‌ها راهِ دستشان نيست و از سازمان امنيت مي‌ترسند.
با اين حال، اين كتاب‌ها هم به زير چاپ مي‌روند.
مهندس بازرگان در يادداشت مورخ 18/10/1342 مي‌نويسد :
امروز دومين روزِ زندگي جديد، يعني دوران بعد از محكوميت [در دادگاه بدوي] است با ديروز خيلي فرق دارد...
مشغوليتي كه از ديروز دست گرفته‌ام تصحيح و تكميل درس ماشين‌هاي حرارتي دانشكده [فني] است كه مي‌خواهند پلي‌كپي كنندو بعد هم فكر مي‌كردم به كتاب «جوّ زمين و شرايط هوا» بپردازم. اگر فرصت و سلامتي و فايده‌اي باشد، مي‌شود كتاب براي توربين بخار و غيره نوشت. و همچنين كتاب‌ها و جزوه‌هاي اسلاميِ اجتماعي و ... .
زنده ياد مهندس بازرگان 50 روز بعد در يادداشت مورخ 8/12/1342 مي‌نويسد :
ديروز پيشخدمت شركت انتشار هم آمده بود و اجازه تجديد چاپ كتاب‌هاي «انسان و خدا» ، «خودجوشي» ، «از خودپرستي تا خداپرستي» و «اسلام جوان» را مي‌گرفت. فروش و رونق‌كتاب‌هاي آقاي طالقاني و من در اثر محكوميّت ما و جنبش عمومي مردم و علما بحمدالله خيلي خوب شده است. در تبريز، «مرز ميان دين و سياست» را دو سه بار تجديد چاپ كرده‌اند، «مذهب در اروپا» را هم براي بار دوّم.
دادگاه تجديدنظر نظامي در 14/12/1342 تشكيل مي‌شود و پس از 76 جلسه در 16/4/1343 رأي دادگاه بدوي را با مختصر تغيير تأييد مي‌كند و مهندس بازرگان و آيت‌الله طالقاني را به ده سال حبس محكوم مي‌نمايد.
تفسير قرآن آيت‌الله طالقاني ادامه مي‌يابد و مجلدات آن ، كه ايشان به‌جاي عنوانِ «تفسير»، نام «پرتوي از قرآن» بر آن نهاده بودند، به‌‌تدريج انتشار مي‌يابد. نگرش بديعي كه در اين اثر ، در تفسير آيات قرآن ارائه شده بود، تأثيري شگرف در جوامع ديني و محافل مذهبي، به‌خصوص در بين جوانان و دانشگاهيان ايجاد نمود .
فعاليت‌هاي تحقيقاتيِ مهندس بازرگان نيز با انجام سخنراني‌ها و تأليف رساله‌ها و كتاب‌ها ، تداوم مي‌يابد و يكي بعد از ديگري تدوين شده و بهچاپ سپرده مي‌شود :
• «تبليغ پيامبر» ، تدوين و تفصيل سخنراني مورخ جمعه 22/9/1342 ، به‌مناسبت جشن عيد مبعث ، زندان قصر .
• «كوبا»، خلاصه‌گيري شده از كتاب «جنگ شكر در كوبا»، تأليف ژان‌پل سارتر، روزنامه‌نگار و فيلسوفِ اگزيستانسياليستِ معروف فرانسه، ترجمه جهانگير افكاري؛ سال 1342، زندان قصر.
• «دعا» ، تدوين و تفصيل سخنراني به‌مناسبت عيد سعيد فطر در اجتماع زندانيان سياسي، بهمن سال 1342 ، زندان قصر .
• «رمضان، ماه عبادت، تربيت و رحمت» ، پيش‌نويس سخنراني در جمع زندانيان سياسي، مورخ 12/10/1342 ، زندان قصر .
• «سازگاري ايراني» ، حاصل تحقيق و تدوين يك نظريه جامعه‌شناسي ، سال 1342 تا 1343 ، زندان قصر.
• «خلع‌يد» ، سخنراني در جمع زندانيان سياسي، خرداد 1343 ، زندان قصر (متن و يا طرح سخنراني در اختيار نيست).
• «آزادي هند» ، تحقيق و تأليف كتابي در باره اينكه هندوستان چگونه آزادي گرفت، سال 1343 ، زندان قصر.
• «بعثت و ايدئولوژي» ، تدوين و تفصيل سخنراني جشن عيد مبعث در جمع زندانيان ، آذرماه سال 1343 ، زندان قصر.
• «راهنماي كتاب اول و كتاب دومِ آموزش قرآن» ، سال 1343 ، زندان قصر.
• «كتابِ سوم آموزش قرآن» ، سال 1343 ، زندان قصر.
• كتاب «باد و باران در قرآن» ، تدوين و تفصيل سخنراني مورخ 27/12/1343 در زندان قصر.
• «پديده‌هاي جوي» كتاب آموزشيِ دانشگاه ، پاكنويس نهايي در 21/5/1344، زندان قصر.
در 22/4/1344 ، شش نفر از محكومين قتل منصور (نخست‌وزير وقت) كه در بندهاي مختلف زندان 1 قصر ميان چاقوكشان و قاتلين و امثال آن پخش شده بودند، نامه به دادستان فرستاده و نسبت به اينكه زندانيان سياسي را در ميان زندانيان عادي قرار داده‌اند، اعتراض كرده و سپس اعتصاب غذا مي‌كنند. موضوع در 26/4/1344 بين آقاي مهندس بازرگان و يارانشان مطرح مي‌گردد ، يك نفر اعلام مي‌كند كه من تابع جمع هستم و چهارده نفر ديگر، خود را موافق اقدام و اعتراض تا سرحد اعتصاب نشان مي‌دهند و متعاقب آن ، در 27/4/1344 يك نامه همدردي و اعتراض با امضاء 12 نفر تسليم رئيس زندان 4 قصر مي‌شود.
پس‌از يك هفته، اعتراض‌ها به‌نتيجه مي‌رسد و درخواست‌ها تأمين و اعتصاب غذا شكسته مي‌شود؛ اما در پنجم آبان1344 آقايان مهندس بازرگان و دكتر سحابي و چند نفر ديگر از هم بندان ايشان، از زندان قصر به‌زندان برازجان كه يكي از بدترين زندان‌ها و بد آب و هواترين آنها بود ، تبعيد مي‌شوند و از برنامه تفسيرِ «پرتوي از قرآن» آيت‌الله طالقاني محروم مي‌مانند. آقاي مهندس بازرگان در مصاحبه مورخ 6/3/1359 با مجله زن روز، در اين باره مي‌گويند :
رفقايي كه در زندان قصر از تفسير آقاي طالقاني استفاده مي‌كردند ـ چون آقاي طالقاني در زندان قصر مانده بودند ـ از من خواهش‌كردند كه همين تفسير را به‌عنوان بحث، در دستور داشته باشيم. من هم سورة عنكبوت را عنوان‌كردم براي اينكه مي‌خواستم بحث نه از اول قرآن و نه از آخر قرآن باشد.
دو ثلث سوره عنكبوت راجع به‌هلاك شدن امت‌‌هاي گذشته است. اينجا اين سؤال پيش آمد كه هرجا قرآن راجع به «عاد» و «ثمود» صحبت‌كرده است، آيا بلائي كه به‌سرشان آمده يك جور بوده است يا نه؟ ما به‌دنبال اين مسأله رفتيم و چون در موارد مختلف ، گاهي با آياتي‌كوتاه و گاهي با آياتي بلند ، از اقوام گذشته صحبت شده است ، براي فهم بهتر، بحث رديف كردن اين آيات پيش آمد و اينكه‌كدام در زمان، مقدم وكدام مؤخر است؟ خلاصه، آخرش به‌اينجا رسيديم كه اگر تاريخ نزول آيات را بدانيم ، تفسير قرآن و تشخيص مطالب براي ما خيلي روشن مي‌شود.
قرآني‌كه من داشتم، يكي از قرآن‌هاي چاپ‌كتاب‌فروشي علميه بود. آن قرآن جدولي داشت كه ـ بعدها من فهميدم از كجا آمده است ـ سال نزول سورهها را معين كرده بود . ما چون در زندان بوديم و فرصت اين‌گونه مطالعات زياد بود، از اين به بعد در خصوص اين مسأله كنجكاو شديم.
چون يك مقوله متغير در قرآن، طول سوره‌هاست. بالاي هر سوره تعدادكلمات و تعداد آيات نوشته شده است. اگر اين دو عدد را بر هم تقسيم كنيم، معلوم مي‌شود كه طول متوسط آيات سوره ، چقدر است. منحني آن را رسم كرديم، ديديم‌كه اين منحني سير صعودي دارد، ولي دو سه جا نامنظم است. همان‌طور كه در مقدمه «سير تحوّل قرآن» نوشته‌ام ، اين نامنظمي‌ها غير مترقبه بود، يعني آدم دلش نمي‌آمد كه در قرآن نامنظمي وجود داشته باشد. وقتي مجدداً دقت كرديم، ديديم در‌آن جدول، حق نيست‌كه آن سوره مربوط به‌سال مورد اشاره باشد. نوع مطلب و عبارات آن سوره، به سال ديگري مي‌خورد. اين تصحيح را كه كرديم، ديديم آن منحني منظم شد ؛ يعني خيلي به‌طرف منظم شدن رفت. منظم شدن ، يعني هم از نظر طول آيات و هم منحني موضوعي، كه در طول اين سنوات ترتيب خاصي دارد.
فرض‌كنيد راجع به‌قيامت، تعداد آيات در سال‌هاي اول بيشتر و در سال‌هاي آخر كمتر است. منحني‌هاي ديگري هم با توجه به اين جدول [منضم به قرآن چاپ كتاب‌فروشي علميه] ، رسم كرديم كه آنها هم نامنظمي داشت ولي از اينكه مي‌ديديم اگر جاي اشتباه سورهها (مثلاً سوره نوح) را تصحيح‌كنيم، نامنظمي از بين مي‌رود؛ اين باعث تشويق شد و ما متوجه شديم‌كه آن جدول اعتبار ندارد... .
چون [طراح جدول] فرض كرده بود كه قرآن وارونه [رديف شده] است و از آخر قرآن هر آنچه سوره‌هاي مكيّه بود رديف كرده بود و بعد هم سوره‌هاي مدني را رديف‌كرده بود و اين البته بعداً براي من مشخص شد، و چون آن جدول از اعتبار مي‌افتاد به فكر افتاديم راه ديگري پيدا كنيم و من همين «طول متوسط» را گرفتم . اما همان‌طور كه در كتاب [سير تحوّل قرآن] نوشته شده است، اين يك انديس (شاخص) خيلي مفيد، اما خام بود كه صِرف طول متوسط را نمي‌شودگرفت؛ براي اينكه سورهها ـ همان‌طوركه در تاريخ قرآن هم هست و همه مفسرين هم قبول دارند ـ جاي خودشان نيستند ، يعني تمام آيات يك سوره در يك زمان نازل نشده است ؛ بنابراين بايد آنها را گروه‌بندي كرد.
در برخي سورهها، گروه‌بندي تاريخي وجود دارد. مثلاً در سوره توبه(9) گفته شده است كه 37 آيه اول، همان است كه حضرت امير(ع) رفت و براي كفار خواند ولي آيات بعدش ادامه آن [موضوع] نيست ؛ هم زمان نيست . همچنين سوره‌هاي ديگر ؛ خلاصه، روي اين يك موضوع، مطالعه و كار شد و هر قدر جلو رفتم ، دقت در خصوص آن بيشتر شد و به يك نتايجي رسيدم.
يك سري كتاب خواستم كه از تهران فرستادند. يكي از آن كتاب‌ها ، كتاب «مقدمه‌اي بر قرآن» ، اثر بلاشر بود ؛ يكي هم كتاب «تاريخ قرآن» ، تأليف شيخ ابوعبدالله زنجاني ، با ترجمه آقاي ابوالقاسم سحاب . در آن كتاب‌ها ، صحبت از فهرست‌هايي بود كه مفسرين از قول ائمه نقل كرده‌اند و من با آنها مقايسه مي‌كردم . البته آن فهرست‌ها قاطعيت نداشت و آن جدول كه بلاشر داده است ، خود او معترف است كه يك چيز تقريبي است. حالا آن چيزي‌كه ما از راه آمار تنظيم‌كرديم، بيشتر اعتبار دارد و مورد تأييد جداول ديگر است.
□ شما در مقدمه نوشته‌ايد كه از احتمالاتِ رياضي استفاده‌كرده‌ايد. مي‌خواهم بگويم كاربرد احتمالات يك مقدار ممكن است در علمي بودن تحقيق اثر بگذارد ...
خود آمار علم است ؛ امروزه ثابت كرده‌اند كه هيچ چيز خارج از علم آمار نيست و همه قضاوت‌ها متكي بر آمار است. پس هيچ‌كدام 100 درصد قطعيت ندارد. منتهي عملاً وقتي ضريب احتمال يا اشتباه بالا رفت ، آن وقت مي‌توانند بگويند كه ديگر قابل اتكا نيست. هيچ قضاوت بشري ؛ سياسي، اجتماعي و... ، هيچ‌كدام قطعيت رياضي100 درصد ـ آن‌گونه كه سابق مدعي بودند ـ ندارند. در كتاب [سيرتحول قرآن] هم من مكرر گفته‌ام كه صحت اينها و صحت آن جدولي‌كه براي سال‌هاي نزول آيات داده شده است، ممكن است يكي دو سال
پس و پيش باشد...
بدين ترتيب، به‌دنبال طرح و پرسشِ تقدم و تأخر نزول برخي از آيات مورد بحثِ سوره عنكبوت ، دو موضوع زندگي و سرگذشت پيامبران و امم گذشته، در جلسات تفسير قرآن با زندانيان هم‌بند در زندان برازجان ، ايده پروژه وسيع و موشكافانه «سير تحول قرآن» گرديد و ابتدا در زمينه جستجو و كشف ترتيب آيات قرآن و جدول زماني نزول آنها شكل‌گرفت و با پي‌گيري ممتد و صرف وقت و حوصلة شگفت‌آوري كه در جهت شمارش‌كلمات و ثبت جداول و حجم عظيمي از عمليات رياضي و رسم دستيِ نمودارها و مقايسه و دقت در نتايج و بررسي محتوايي آنها صورت پذيرفت ، اين پروژه به بار نشست و تأليف كتاب «سير تحول قرآن» در اواخر سال 1344 به پايان رسيد. تدوين و ترسيم منحني‌ها و نمودارهاي كتاب در طول چندين سال به وسيله مهندس عبدالعلي بازرگان (فرزند برومند ايشان) انجام شد و در سال 1351 براي چاپ و نشر به شركت انتشار سپرده شد.
براي آنكه مطالب مندرج در اين كتاب براي كساني كه به زبان فارسي آشنا نيستند قابل استفاده باشد ، به تقاضاي ناشر ، فشرده‌اي از كتاب به زبان فرانسه توسط مؤلف فقيد تهيه و در آخر كتاب چاپ شد و انتظار مي‌رفت فرصتي فراهم شود تا تمام كتاب به زبان انگليسي چاپ و منتشر گردد ، اقداماتي هم در اين زمينه به عمل آمد ولي به نتيجه‌اي منتهي نگرديد. انشاءالله در آينده اين مهم جامة عمل بپوشد. خلاصه ديگري نيز توسط زنده‌ياد پروفسور فلاطوري به زبان آلماني تهيه شد كه متأسفانه در جريان گرفتاري‌هاي شركت سهامي انتشار مفقود شد و با همه كوششي كه بعداً به عمل آمد، دسترسي به آن ميّسر نگرديد.
چاپ چنين كتابي با جداول و نمودارهاي گوناگون در شرايط فني آن روزگار ، با حروفچيني دستي ، مسيري طولاني در پي داشت. چاپخانه‌اي مجهز با كارگراني با تجربه كه از عهده كار برآيند ، در نظر گرفته شد و مأموريت تصحيح و نظارت در امر حروفچيني و چاپ كتاب به آقاي سيد محمدمهدي جعفري كه خود از زنداني شدگان بود و با محتويات آن آشنايي كامل داشت ؛ سپرده شد.
مسير طولاني چاپ كتاب چنان بود كه تقريباً در هر ماه 8 صفحه با قطع رحلي به چاپ مي‌رسيد و به ناچار تا سال 1355 كار چاپ و صحافي به درازا كشيد.
براي اجازه ترخيص كتاب از چاپخانه ، بايد 2 نسخه از كتابِ چاپ شده ، براي دريافت شماره ثبت در كتابخانه ملي به وزارت فرهنگ و هنر تحويل مي‌شد ؛ البته اين ظاهر كار بود و منظور اصلي آنها ، سانسور مطالب چاپ شده بود.
در اين شرايط كه شركت انتشار بر اثر فشار سازمان اطلاعات و امنيت شاه (ساواك)، مؤسسه‌اي منحله و مهندس بازرگان نيز ممنوع‌القلم بود؛ براي دريافت مجوز
بايد تمهيدي ديگر انديشه مي‌شد .
بعد از انحلال دستوري شركت انتشار ، براي ادامه نشر كتاب‌هاي مفيد ، انتشارات قلم به‌وسيله جمعي از علاقه‌مندان تأسيس شد. لذا نام ناشركتاب، انتشارات قلم معرفي شد و به جاي نام مؤلف نيز جمله «به اهتمام سيد محمدمهدي جعفري» ذكر شد كه واقع مطلب همين‌طور هم بود.
چاپ اول‌كتاب كه در 2000 نسخه تهيه شده بود، به‌زودي ناياب‌گرديد، لذا چاپ دوم در 10000 جلد در قطع وزيري و در سال 1356 توسط شركت سهامي انتشار منتشر شد. چاپ سوم مجدداً در 10000 جلد در سال 1358 و چاپ چهارم در 5000 جلد در سال 1360 ، توسط شركت سهامي انتشار، مجدداً به بازار عرضه شد.
زنده ياد مهندس بازرگان ، با بازخواني كتاب مبادرت به تهيه متممي براي آن كرد كه با عنوان سير تحول محتوايي آيات ، همراه با اصلاح كامل جداول 14 و 15 كه بيشتر جنبه محاسباتي داشت، در سال1362 توسط شركت سهامي انتشار در 3000 نسخه چاپ و منتشرگرديد. چاپ پنجم كتاب شامل بخش متمم و آخرين اصلاحات مؤلف فقيد، در 2000 نسخه، در سال 1377 توسط شركت سهامي انتشار منتشر شد.
محقق و مؤلف فقيد ، زنده ياد مهندس مهدي بازرگان در مقدمه اولين چاپ كتاب «سير تحول قرآن» اعلام داشته‌اند كه :
خوانندگان را بايد خاطر جمعي بدهم‌كه فرمول‌هاي غامض و دور از درك به ميان نخواهد آمد و از حدود شمارش و جدول‌بندي و رسم منحني تجاوز نخواهد كرد. ضمناً براي آنكه همين عددنويسي‌ها و جدول‌ها و منحني‌ها سبب ملالت و معطلي خواننده‌گرامي‌كتاب نشود،كار را در دو قسمت وكتاب را در دو جلد عرضه مي‌نمايد . جلد اصلي و متن كتاب، اختصاص به بيان موضوع و بحث و ارائه نتايج داشته به حداقل جداول و منحني‌هاي ضروري اكتفا مي‌شود ، ولي براي‌كساني‌كه حوصله‌كافي دارند و خواهان موشكافي و رسيدگي به‌‌محاسبات هستند ، جلد ضميمه‌اي محتوي مجموعه جداول و منحني‌ها تهيه مي‌شود.
همان‌طوركه در بالا به نظر خوانندگان ارجمند رسيد، تأليف جلد اول كتاب در سال 1344 پايان يافت ليكن اولين چاپ آن در سال 1355، با نام اهتمام كننده منتشر گرديد و چاپ و انتشار جلد دوم يا جلد ضميمه نيز عملاً تا بعد از انقلاب اسلامي ايران به‌درازا كشيد و در نهايت به‌اهتمام مهندس عبدالعلي بازرگان، در فروردين 1360 و در آغاز سومين سال تأسيس جمهوري اسلامي ايران، توسط شركت سهامي انتشار، در قطع رحلي در اختيار علاقه‌مندان تحقيق و تتبع در مسائل قرآني قرار گرفت.
* * *
در سال‌هاي اخير با ناياب شدن‌كتاب و لزوم تجديد چاپ آن در قالب مجموعه آثار مؤلف، موضوع تجديد حروفچيني و بهبودكيفيت آن، رسم نمودارها با استفاده از امكانات رايانه‌اي ، بررسي و كنترل محاسبات و ارائه آراسته آن ، مورد توجه بنياد فرهنگي مهندس مهدي بازرگان قرارگرفت و آقاي مهندس محمد توسلي مديرعامل مهندسين مشاور گذرراه، انجام اين پروژه را با توجه به‌پيچيدگي فني آن تقبل نمودند. بدين ترتيب همكاران ايشان با استفاده از امكانات رايانه‌اي و نرم‌افزارهاي موجود، كليه جداول آماري و داده‌هاي مفصل مربوط به نمودارهاي گروه آيات مندرج در جلد دوم (يا جلد ضميمه) و نيز جداول 11 و 12 و 14 از جلد اول را كه قبلاً به‌صورت دستي تهيه و پردازش شده بودند، مجدداً در محيط صفحات‌‌گسترده (نرم‌افزارEXCEL) واردكردند و پردازش‌هاي ماشيني، مشابه پردازش‌هاي دستي، در مورد آنها اعمال شد.
طبيعي است ، به هنگام انجام محاسبات دستي، چنانچه گسترده هم باشد، برخي خطاهاي انساني در بخش‌هاي شمارش ، جمع كردن ، محاسبه ميانگين، طول مبنا، انتقال نتايج و نظائر آن ، پيش مي‌آيد كه رفع آن جز با شمارش مجدد، يا محاسبه و اندازه‌گيري‌هاي مكرر، امكان‌پذير نمي‌باشد. با انجام محاسبات ماشيني، اين مشكل رفع شده است و لاجرم برخي از محاسبات عددي و نتايجي كه از اين طريق به دست آمده‌اند، با محاسبات قبلي مندرج در جلد اول و جلد دومِ «سيرتحول قرآن» ، كم و بيش تفاوت‌هايي دارند . اما اين تفاوت‌ها موجب تغيير روند عمومي محاسبات و ترتيب طول‌هاي مبنا و ترتيب نزول گروه‌هاي آيات نشده‌اند. لذا ترتيب گروه‌هاي آيات جداول 12 و 14 كه در ويرايش جديد مرتب شده‌اند ، منطبق با ترتيب متناظر گروه آيات در نسخه قبلي است.
جدول 14 ترتيب نزول گروه‌هاي آيات سورهها و جمع آيات و كلمات نازله تا آن زمان را نشان مي‌دهد. در اين جدول ، جهت به دست آوردن زمان نزول آيات ، تعداد آيات و تعداد كلمات هر گروه آياتِ همزمانِ هر سوره وارد گرديده و اين مقادير به صورت ستوني جمع شده است.
بديهي است در جدول 14 ، به علت ماهيت ستون تعداد آيات و تعداد كلمات تجمعي، هر خطائي كه در نقل ارقام جداول قبل و يا جمع ارقام صورت گرفته باشد، تا انتهاي جدول تأثيرگذار بوده است. اما در ويرايش جديد، مقادير مستقيماً از بانك داده‌ها وارد شده و به صورت ستوني، جمع‌گرديده‌اند. بنابراين ارقام اين دو ستون با ارقام مندرج در جدول14 نسخه قبلي، اندكي تفاوت دارد. اين ارقام مبناي ترسيم نمودار منحني تنزيل در شكل‌‌هاي 21 و 22 و محاسبة مرز گروه‌هاي آيات نازله در هر سال مي‌باشد. ضمناً نام سر ستون دو ستون مذكور، از «تعداد جمع شده» به «جمع تجمعي» كه واژه آماري آن در علم آمار مي‌باشد ، اصلاح گرديده است.
ويرايش جديد منحني تنزيل، با استفاده از نتايج اصلاح شده انجام گرفته ، و در محيط نرم‌افزار ACAD رسم شده است. بدين ترتيب ، مرز گروه آيات نازل شده در هر سال، نسبت به‌نسخه قبلي قدري جابه‌جا شده است. به عبارت ديگر، سال نزول بخشي از آيات كه در مرز بين سال‌ها قرار داشته‌اند، از يك سال به‌سالِ قبل يا به‌سال بعد منتقل شده است ، اما ترتيب نزول اين آيات عيناً همان است كه در نسخه قبلي كتاب ارائه شده است.
توضيح فني :
باتوجه به مباني محاسباتي و جداول متعدد و نمودارهاي ترسيم شده كه به‌صورت دستي ترسيم شده بود ، براي تجديد حروفچيني ، كار به دو بخش تبديل گرديد. در بخش اول كليه نوشتارها و جداول كتاب در محيط MS Word حروفچيني شد. ابتدا در محيط . Win و و Word شروع گرديد و سپس باتوجه به تغييرات و امكانات ارائه شده در نسخه‌هاي بعديِ نرم‌افزار، نهايتاً كار در Win XP و Word نهايي گرديد. اين تغييرات در محيط نرم‌افزار، خود باعث تغييراتي در كارهاي انجام شده به‌وجود آورد تا با محيط جديد سازگار گردد.
در بخش دوّم، كليه جداول كه جنبه محاسباتي دارند و همچنين ترسيم نمودارها، در محيط Excel انجام گرديد. در اين قسمت، باتوجه به امكانات اين نرم‌افزار، ارقام كليه جداول و محاسبات مربوط كه قبلاً به‌صورت دستي تهيه و پردازش شده بودند، وارد سيستم‌گرديده و پردازش شدند و نمودارها ترسيم و با سيستم دستي مقايسه شد. ورود حجم انبوه اطلاعات ، خود بخش مهمي از كار را تشكيل مي‌داد. جهت انجام محاسبات تكراري براي جداول ، با استفاده از فرمول‌نويسي در محيط نرم‌افزار ، كار دقيق‌تر و سريع‌تر انجام‌گرديد. در چاپ قبلي اين‌كتاب ، نمودارها به‌صورت دستي ترسيم و با جداول مربوط ، در يك صفحه صفحه‌بندي شده بودند لكن در اين بخش تركيب نمودارها و جداول بسيار پيچيده و زمان‌بر گرديد. دليل اين پيچيدگي، ضرورت تبعيت نمودارها از جداولي بود كه بايد در بالاي آنها قرار گيرند . باتوجه به تعداد زياد اين‌گونه جداول و نمودارها و همچنين تغيير سيستم از . Win به بب Win و نهايتاً به Win XP ، حجم بالايي از كار، صَرف تهيه و تنظيم اين نمودارها و جداول گرديد. به‌علت وضع خاص ترسيم دستيِ تعداد اندكي از نمودارها، ترسيم آنها در محيط نرم‌افزارExcel مقدور نگرديد و براي ترسيم اين نمودارها از نرم‌افزارAuto Cad استفاده شد.
همچنين تنظيم و صفحه‌بندي جداول و نمودارهاي طويل، يكي از مشكلات در تهيه اين كتاب بود. نهايتاً كليه جداول و نمودارها بهصورتي تنظيم گرديد كه به‌محيط Word منتقل و به‌صورت يكجا با متن كتاب صفحه‌بندي شود.
اجراي اين پروژه از سال 1376 آغاز و تا سال 1382 در مهندسين مشاور گذرراه
به‌طول انجاميد و در اين مدت بيش از ده هزار نفر ـ ساعت‌كار براي انجام آن صرف گرديد. آقاي مهندس محمد طاهري‌قزويني مديريت محتوائي پروژه و آقايان مهندس احمد توسلي و مهندس محمود توسلي مديريت نرم‌افزاري و آقاي مصطفي زكرياپور و سركار خانم مريم صابري مسئوليت اجرائي پروژه را به‌عهده داشته‌اند.
بنياد از همه اين عزيزان ، مخصوصاً از مديرعامل محترم مهندسين مشاور گذرراه، جناب آقاي مهندس محمد توسلي كه انجام اين خدمت را تقبل‌كرده و با علاقه‌مندي و به‌طور مداوم پي‌گيرِ به‌انجام رسيدن آن بوده‌‌اند و نيز از جناب آقاي مهندس محمد طاهري قزويني همكار محترم آن مهندسين مشاور كه با دقت و پشت‌كار فراوان كار را از نظر محتوايي كنترل كرده و تا اين مرحله به نتيجه رسانيده‌اند، تشكر و قدرداني مي‌نمايد.
نحوه تدوين و صفحه‌آرايي
مطالب مندرج در جلد اول و جلد دوم سير تحول قرآن ، به علت بزرگ بودن اغلب جداول و بلند بودن بيشتر منحني‌ها، از ابتدا براي چاپ در قطع رحلي(29×21 سانتيمتر) و براي كادر(24×16) سانتيمتر ، طراحي، تنظيم و تدوين شده بود و چاپ اول آن نيز در همين قطع منتشر شد(2). اما اين قطع ، اندازه مطلوبي براي استفاده علاقه‌مندان و محققان نيست. بنابراين تصميم‌گرفته شد كه اين مجموعه نيز به‌شيوه ساير مجموعه‌هاي آثار مهندس بازرگان و در قطع وزيري (حدود 23×16 سانتيمتر) ، تقديم گردد. اما قرار دادن جداول و منحني‌ها در ابعاد قطع وزيري و در كادر (20×12) سانتيمتر، كاري بسيار شاق و از نظر فني ، پيچيده است . چرا كه با تمام كوششي كه به عمل آمده بود، اكثر جداول با عرض 13 تا 5/13 سانتيمتر و ارقام در بسياري از موارد، كوچك و غير خوانا و اندازه جداولِ توزيع، بلندتر از طول كادر صفحات، تدوين شده بود. با كوشش مستمري كه به عمل آمد، و با استفاده از نرم‌افزارهاي مربوط و با استفاده از فايل‌هاي دريافتي و كسب مشورت‌هاي فني، جداول و اشكال بارها ترسيم و با به‌كاربردن قلم‌هاي مختلف ، تدوين شد تا بهترين حالت ممكن مشخص گرديد و سپس از محيط Excel به محيط Word منتقل و در اين محيط صفحه آرايي شد.
در طراحي و تدوين جديد‌‌كتاب، تغييرات زير نسبت بهچاپ قبلي انجام‌‌گرفته است:
• كليه‌اصلاحاتي را كه مؤلف فقيد درسال1361 درجلد اول سيرتحول قرآن و جلد دوم(مجموعه ضميمه) به‌عمل آورده‌اند، در‌اين مجموعه ملحوظ و اعمال شده است.
• مختصر ويرايشي در مطالب كتاب به عمل آمده ، بدون آنكه در بيان معني و محتواي آن تغييري ايجاد شده باشد.
• هر جا كه لازم بوده با ارجاع موضوع به‌زيرنويس، توضيحات لازم از طرف بنياد ارائه و با علامت (ب.ف.ب) مشخص شده است.
• محقق فقيد در بسياري از موارد ، آمار و ارقام مورد نظر را كه حالت مشابه و مقايسه‌اي داشته‌اند ، بهصورتي غير از جدول ، منظم كرده و به‌‌بحث و نتيجه‌گيري رسانده‌اند . در اين مجموعه ، براي سهولت بيشتر هر جا كه ممكن و مناسب بوده است ، اين گونه آمار و اطلاعات در قالب جدول ارائه شده‌اند ( در بخش اول و بخش ضميمه جمعاً حدود 20 جدول)، ليكن به‌آنها شماره جدول داده نشده است تا در ساختار شماره‌بندي كتاب تغييري حاصل نگردد.
• جدول 5 براي سوره هُمَزَه و به عنوان جدول پايه ، براي طراحي جداول توزيع آيات سوره‌هاي ديگر مثال زده شده است. در كتاب، اين جدول از راست به‌چپ تنظيم شده و عبارات تكميلي و ارقام ديگري كه از طريق محاسبه به دست آمده است، در سمت راست و چپ اين جدول قرار دارد. به منظور آسان شدن و رواني كار، اين جدول و جداول 6 و 7 و 8 كه به اين‌گونه طراحي شده بودند ، به منظور رعايت استانداردهاي آماري و به همان‌گونه كه در تمام جداول توزيع آيات در جلد دوم رعايت شده است ، از چپ به راست تنظيم و اصلاح گرديدند و ارقام حاصل از محاسبه، به‌زير جدول منتقل شد و عبارات مندرج در سمت راست جدول به صورت يك ستون استاندارد و ثابت، در سمت چپ جدول طراحي گرديد.
• در بخش اول‌كتاب، اشكال10 الي20 هر يك شامل جدول توزيع آيات و منحني مشخصه يكي از سوره‌هاي قرآن است . اكنون در سمت چپِ جدول، ستوني طراحي شده است‌كه سطر اول آن طول آيات را به‌كلمه، و سطرهاي بعدي شماره آيات و در پايان در سه سطر ، تعداد آيات، تعداد كلمات و درصد آيات نوشته شده است و معرف همان ارقامي است كه در داخل جدول قرار دارند.
• شماره و عنوان‌كامل اشكال، در بالاي جدول و جمعِ تعداد آيات، تعداد كلمات و طول متوسط در زير هر جدول تعيين و مشخص شده است.
• از اواخر بند 12 كتاب و جدول 10، مؤلف فقيد براي آنكه شماره رسمي سورهها با شماره‌ها و ارقام ديگر كتاب متفاوت باشد از علائم شمارشي يوناني (لاتين) استفاده كرده است. از آنجا كه امروزه اين علائم نامأنوس و كاربرد آن دور از ذهن مي‌باشد ، حذف شد و به جاي آن هر جا از سوره‌اي نام برده شده است، بلافاصله بعد از آن و در داخل پرانتز شماره رسمي سوره با قلم توخالي مشخص گرديده است (مثلاً به جاي سوره تكوير با شماره LXXXI ، تكوير (81) نوشته شده است.) و اين شيوه در تمام متن و جداول كتاب تداوم يافته است.
• جدول 10 ، با طراحي جديد (و جابه‌جايي عناصر سطرها و ستون‌ها) ، خلاصه و ساده‌تر شده است.
• در جدول 11 ، شماره رسمي سورهها از : اول ، دوم ، سوم ، ... به : 1 ، 2 ، 3 ... تبديل شده و صفحات جدول به گونه‌اي طراحي شده است كه سطرهاي مربوط به‌هر سوره ، در دو صفحه قرار نگيرد و پشت سر هم، فقط در يك صفحه باشد و فواصل بين سورهها با خط سياه مشخص شده است.
• علامت ← كه در جدول 11 و جداول ديگر و متن كتاب براي نشان دادن فاصله شروع‌گروه آيات از يك آيه به‌آيات بعدي سورهها به‌كار رفته بود، حذف شد و به جاي آن كلمه «تا» قرار گرفت (مثلاً «148 ← 152» به «148 تا 152» تبديل شد).
• در جدول12، عنوان ستون سوم از «شماره رديف رسمي» به «شماره ترتيب رسمي سوره» اصلاح شد و در متن جدول در همين ستون، فقط شماره‌ها از لاتين به‌ارقام مربوط كه با قلم توخالي نوشته شده است اصلاح گرديد و علامت فرعي گروه سورهها (مانند: الف، ب،...) به‌علت عدم ضرورت حذف شد. در اين جدول عنوان ستون آخر از «ملاحظات» به «شماره ترتيب نزول آيات اصلي سوره» اصلاح‌گرديد.
• در جدول 13، ستون سوم با نام «عنوان» ، حذف شد و در ستون پنجم نام سوره اضافه‌گرديد و بدين طريق، جدول از12 ستون به11 ستون اصلاح شد و عنوان ستون چهارم از «موضوع و عنوان» به «عنوان و موضوع گروه» اصلاح گرديد.
• در جدول 14 ، ستون « نام سوره » حذف و نام سوره در ستون « عنوان و موضوع گروه » ادغام شد و ستون آخر اين جدول از عنوان «ملاحظات» به «سال نزول» اصلاح گرديد.
• ستون اول از جدول15 كه شامل «شماره ترتيب نزول آيات اصلي سوره» و «شماره رسمي سوره» بود به‌دو ستون مستقل تجزيه و رقم‌هاي مربوط به‌هر سوره، در ستون مربوطه، به‌صورت مستقل درج شد و موارد ديگر، مشابه جداول قبل اصلاح‌گرديد.
انجام اين تغييرات و اصلاحات مقدور نگرديد مگر با حوصله زياد و صرف وقت بسيار و دقتي كه همكار گرامي خانم خديجه اميدوند ، با به‌كارگيري نرم‌افزارهاي مربوط ، به كار بستند تا نكات مورد نظر و دقت‌هاي خواسته شده تأمين گرديد و اين مجموعه با كيفيّتي كه ملاحظه مي‌فرمائيد ، در اختيار مشتاقان تحقيقات قرآني و علاقه‌مندان آثار زنده‌ياد مهندس مهدي بازرگان قرار گرفت. بنياد، صميمانه از ايشان تشكر و قدرداني مي‌نمايد.
بنياد فرهنگي مهندس مهدي بازرگان
1. اين قسمت از تفسير «پرتوي از قرآن» را آيت‌الله طالقاني، مقارن تأسيس شركت سهامي ا نتشار (1339 ه . ش.» به سرمايه خود چاپ كرده بودند و با فعال شدن شركت انتشار ، توزيع و فروش آن را به اين شركت واگذار كردند.
2. البته چاپ‌هاي بعدي جلد اول به‌طريقه افست انجام شد ، از صفحات كتاب با ابعاد مناسب در قطع وزيري فيلم تهيه شد و به قطع وزيري به چاپ رسيد.
مقدمه ناشر (1)
بسمه تعالی
بهتر آن باشد که سرّ دلبران
گفته آید در حدیث دیگران
کتاب سیر تحول قرآن، کار شگفت و بدیع مهندس بازرگان، از چنان عظمتی برخوردار است که سخن گفتن در باره آن آسان نیست. چاپ های قبلی کتاب فاقد مقدمه بود و ناشر بهتر دانست قسمتی از نامه زنده یاد دکتر علی شریعتی که در حوالی سال 1347 به مهندس عبدالعلی بازرگان نگاشته شده، به جای مقدمه نقل شود و سپس توضیحات لازم را عرضه نماید:
«... در اینجا می خواهم مطلبی را که چند ماه است مرا به شدتی که در بیان نمی‌گنجد به‌خود مشغول داشته است و یک لحظه از آن غافل نیستم عنوان‌کنم و آن تمام کردن آن شاهکار معجزنمای کار در باره قرآن است. من کشف ایشان را در باره قرآن درست، بی‌مبالغه، شبیه کار گالیله در باره منظومه شمسي و نیوتن در باره جاذبه و پاستور در باره بیماری... می‌دانم. آنها کلید علمی وحی طبیعی را به دست آورده‌اند و ایشان کلید علمي وحی الهی را. من آن روز که ایشان طرح این کار را بیان می‌کردند دچار یک گیجی و حیرت بی‌سابقه‌ای شده بودم و آنچه بر حیرتم می‌افزود این بود که چطور؟ چرا آقای مهندس [بازرگان] این حرف را با این سادگی و لحنی این چنین عادی بیان می کنند؟ چطور در ضمن چنین کاری به‌کار دیگری هم می توانند بیندیشند؟ چرا آن را کاری در ردیف دیگر کارها می‌دانند؟
من به همان مقداری که آن روز توضیح فرمودند ، آنچه دستگیرم شد چنان خارق‌العاده بود که ناگهان احساس کردم که به قرآن یک ایمان علمی پیدا کردم. ایمان علمی ، همچنان که به منظومه شمسی یا ترکیب آب یا حرکت بادها ایمان دارم. یعنی دیدم که «وحی» است ! دیدم !
من فکر می کنم که ایشان پس از رسیدن به این تز قاعدتاً قدرت اندیشیدن و اشتغال به‌هر امر دیگری را چه فکری و چه عملی و... هر چه از دست می‌دهند، و چنان در آن غرق می‌شوند که نمی توانند در ردیف آن، مسائل دیگری را هم در مغز و زندگی و روح و کار خود طرح کنند. زیرا من هیچ مسئله‌ای را نه تنها در باره قرآن بلکه دین و بلکه خدا و اثبات ماوراءالطبیعه و ... همه چیز در ردیف آن نمی‌بینم. این حادثه‌ای است در علم مذهب، این تنها اثبات قرآن و وحی نمی‌کند اثبات وجود خدا و غیب را می‌کند . آن هم اثبات خدا نه با زبان عرفان و اخلاق و فلسفه و عقل؛ نه، با علم، آن هم علوم دقیق و آن هم دقیق ترینش ریاضی!
بازهم در شگفتم که چرا آن روز آقای مهندس [بازرگان] آن طور عادی از آن سخن می‌گفتند! آن‌کار بزرگ همه حرف‌ها و دلیل‌ها و منطق‌ها را بی‌ارزش و یا لااقل کم ارزش کرده است.
من با اطلاع و استعداد کمی که دارم چند بار در کلاس و مباحثه با دانشجویان با این شرط که «هر چه قدرت انکار و رد و حتی لج دارید برای نپذیرفتن این استدلال من در وحی بودن قرآن به‌کار برید» و همه جا با وجود همین شرط به آن متد که استدلال کرده‌ام موفقیت مطلق بی‌استثناء آمیخته با ایمان و شگفتی و اعجاب خارق‌العاده به‌دست آورده‌ام. نه تنها اقناع کننده است، اعجاب‌آور و ایمان‌آور است.
من به‌عنوان یک معلمِ دانشجویان این نسل و به‌عنوان یک شاگرد ایشان ، از ایشان استدعا می‌کنم و التماس می‌کنم که هر چه زودتر این کار را تمام کنند، هر چه زودتر. هیچ کاری امروز در دنیا نیست که از این فوری‌تر و حیاتی‌تر باشد. شما هم وادار کنید و شرایط و مجال وصال را فراهم آورید.
کاش این کار از همان اول به عربی یا فرانسه یا انگلیسی هم منتشر شود!
قربانتان - «علی شریعتی»
آخرین چاپ جلد اول‌‌کتاب سیر تحول قرآن در سال 1360 هجری شمسی منتشر شد. در سال 1362 متممی برای جلد اول تهیه شد که علاوه بر مطالبی که افزودنش ضروری بود اصطلاحات بعضی از مطالب کتاب و از جمله اصلاح کامل جداول 14 و 15 را در بر می گرفت.
اینک در چاپ جدید که شامل جلد اول و متمم مزبور می باشد اصلاحات و تغییراتی به شرح زير به عمل آمده است:
1- تمام اصلاحات مؤلف محترم که بعد از چاپ متمم در جای جای کتاب انجام شده، در این چاپ ملحوظ گردیده است.
2- متن اصلاح شده جداول 14 و 15 که قبلاً در متمم چاپ شده بود و به جای جداول 14 و 15 قبلی در جای اصليِ خود در جلد اول (صفحات 142 تا 153 و 168 تا 183) قرار داده شد، بنابراین چاپ جداول مزبور در قسمت متمم دیگر ضرورتی نداشت.
3- بدواً در نظر بود در این چاپ تمام مجلدات سیر تحول قرآن یکجا تقدیم علاقه‌مندان‌گردد، اما چون محدودیت‌های فنی سبب شده بود که چاپ اولِ جلد دوم از لحاظ شکل ظاهری مقبول نیفتد لذا تجدید چاپ جلد دوم موکول به‌آینده شد تا از امکانات رایانه‌ای بهره‌گیری به‌عمل آید و انشاءالله آراستگی ظاهری نیز به مزایای فراوان دیگر کتاب افزوده گردد.
در اینجا با یاد خیری از مؤلف بزرگوار تصویر بعضی از صفحات اصلاح شده به خط ایشان، زینت بخش‌کتاب می‌گردد تا نمونه‌ای از دقت عمل و اهتمام آن زنده‌یاد به یادگار بماند.
روانش شاد.
شرکت سهامی انتشار
1. مقدمه ناشر در چاپ پنجمِ جلد اول، در سال1377 .
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر